هر فردی که به گونه‌ای در بازارهای مالی از جمله بازار بورس به فعالیت می‌پردازد لازم است به منظور بازدهی هر چه بیش‌تر خود در این حوزه با اصطلاحات و عبارات مربوط به بازار آشنایی لازم را داشته باشد. سهام خزانه یکی از این اصطلاحات مهم است که در بازار جهانی به کار گرفته می‌شود. اگر بخواهیم سهام خزانه را در بازار جهانی تعریف نماییم بدین شکل است که یک شرکت ممکن است که بخشی از سهام ممتاز خود را به بازارهای مالی عرضه نموده و سپس خریداری نماید که این خود دارای شرایط و قوانین خاصی نیز است و حتی در برخی از کشورها از جمله ایران دارای ممنوعیت های مختص به خود است. در مقاله پیش رو به تعریف سهام خزانه، قوانین، مزایا و معایب و تمامی موارد مرتبط با آن خواهیم پرداخت.
سهام خزانه چیست ؟
به منظور تعریف سهام خزانه یا Treasury stock می‌توان این گونه گفت که سهام عادی یا ممتاز یک شرکت سهامی است که توسط همان شرکت مجددا خریداری گردد. این نوع خرید در حال حاضر در ایران ممنوع است. واحد های تجاری ممکن است بنا به دلایل مختلف سهام خود را از طریق بورس اوراق بهادار و یا بطور مستقیم از سهام داران شرکت باز خرید کنند. مدیریت سهام خزانه تنها مختص شرکت سهام است که در جهت تحقق یافتن اهداف شرکت به کار گرفته می‌شود.
سهام خزانه در واقع بخشی از سهام یک شرکت یا مجموعه است که آن سهام در ماهیت حساب خزانه حفظ و نگهداری می‌گردد. لازم به ذکر است که هر شرکت تنها قادر است به میزان ده درصد از سهامی را که خود منتشر نموده است را بازخرید نماید و مطابق با قوانین کشور اجازه خرید کل آن سهام را نخواهد داشت. این کار تنها تحت قوانین خاصی امکان پذیر خواهد بود تا سوء استفاده‌های مالی رخ ندهد. هدف اصلی از عرضه و خرید Treasury stock، استفاده نمودن از آن به منظور تحقق اهداف شرکت و تضمین نقد شوندگی دارایی مابقی سهامداران شرکت است.
سهام خزانه در قانون تجارت
مطابق با قوانین تجارت هیچ شرکتی این حق را ندارد که سهام مربوط به شرکت خود را خریداری نموده یا بازخرید نماید، چرا که این بازخرید ممکن است به دلایل زیادی صورت گرفته و منجر به کاهش سرمایه شرکت و یا فروش سهام گردد. این در حالی است که در برخی از کشورها بازخرید با توجه به شرایط خاصی مجاز است اما در ایران این امکان وجود ندارد.
سهام خزانه در حسابداری
سهام خزانه در سیستم حسابداری بدین گونه است که به عنوان یک عملکرد مالی محسوب می‌گردد که در اختیار مدیریت قرار می‌گیرد. لازم است ذکر گردد که سهام خزانه در حسابداری به عنوان دارائی محسوب نمی‌گردد، لذا نباید سود حاصل از خرید و فروش آن میان سهام داران توزیع شود. در اغلب کشورها خرید سهام سود خزانه امکان پذیر نیست. با این حال مواردی هم وجود دارند که در آن سهام خزانه از حقوقی همانند حق سود سهام، حق رای، حق تقدم خرید سهام را دارا نیستند. بنابراین سهام خزانه جزو سهامی است که توسط شرکت بازخرید شده و مجددا هم به شرکت باز می‌گردد این نوع سهام داری یکی از ابزارهای مالی و حمایتی از سهام محسوب می‌گردد.
انواع روش‌های حسابداری Treasury stock
حسابداری سهام خزانه به دو روش بهای تمام شده و مبلغ اسمی صورت می‌گیرد که در ادامه هر یک از این روش‌ها به طور کامل توضیح داده شده است.
حسابداری به شیوه بهای تمام شده
از آن جا که شرکت به عنوان واسطه بین دو سهامدار عمل می‌نماید، لذا معاملات مربوط به خرید و فروش سهام خزانه در این شیوه یک مبادله‌ای محسوب می‌گردد. سه مرحله در این شیوه وجود دارد که عبارتند از : بازخرید، فروش مجدد سهم و ابطال نمودن سهام بازخرید شده.
حسابداری به شیوه مبلغ اسمی
برعکس شیوه قبل، در حسابداری به شیوه اسمی مفهوم دو مبادله‌ای به کار گرفته می‌شود، زیرا که مبادله خرید، ابطال و مبادله فروش مجدد، صدور جدید است. در این روش نیز سه مرحله وجود دارد که عبارت‌اند از تحصیل سهام خزانه، فروش مجدد سهم و ابطال سهام بازخرید شده
دلایل اقدام شرکت‌ها به بازخرید سهام و استفاده از سهام خزانه
از جمله دلایل عمده‌ای که ممکن است شرکت‌ها به بازخرید سهام و Treasury stock روی بیاورند می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
- ایجاد نمودن بازار خرید و فروش قیمت سهام شرکت
- حمایت نمودن از بازار قیمت سهام
- بهبود دادن سود مربوط به هر سهم به منظور تبدیل به سایر اوراق بهادار
- بازخرید نمودن سهام به منظور تبدیل به سایر اوراق بهادار
- سرمایه گذاری نمودن وجوه نقد اضافی
- اهدا نمودن سهام به واسطه سهامداران به شرکت خود
- کاهش دادن دامنه فعالیت واحدهای تجاری
- کمک گرفتن از سهام خزانه به منظور انتشار سود سهمی
- اعطا نمودن سهام به مدیران و کارمندان خود از طریق طرح‌های تشویقی
قوانین مربوط به خرید و فروش سهام خزانه
همان طورکه قبلا هم گفتیم شرکت‌ها قادر هستند که تا۱۰ درصد از سهام خود را به عنوان Treasury stock خریداری نمایند که این خرید و فروش قوانین مختص به خود را دارد. اساسی‌ترین و اصلی‌ترین قوانین مربوط به خرید و فروش سهام خزانه شامل موارد زیر می‌گردد:
- سهام خزانه به عنوان سهام شناور محسوب نمی‌گردد. علاوه بر این خرید سهام خزانه توسط شرکت، نباید موجب کاهش یافتن سهام شناور تا بیش از 50 در صد گردد.
- سهام خزانه باید به عنوان منبعی جهت تامین نقدینگی برای بازخرید باشد.
- لازم به ذکر است که شرکت‌ها در هر زمانی قادر به خرید Treasury stock نیستند و سهام خزانه مطابق با قوانین مربوط به هر کشوری، در بازه زمانی ای که ناظر مشخص می‌نماید تهیه می‌گردد.
- طبق ماده 198 قانون تجارت ایران، خرید سهام توسط همان شرکتی که سهام خود را به بازرهای مالی عرضه نموده است ممنوع است. در قوانین برخی از کشور ها ، باز خرید سهام در شرایط خاص مجاز است ، هنگامی که یک واحد تجاری، سهام خود را باز خرید نماید، و چنانچه سهام بازخرید شده ، باطل گردد، تعداد سهام منتشر شده کاهش یافته و در مواردی که هدف شرکت این باشد که آن را مجددا صادر نموده و به فروش برساند، در این حالت تعداد سهام واحد تجاری افزایش می‌یابد، فروش سهام به سهامداران و باز خرید مجدد آن به عنوان یک مبادله به مشتریان خارج از واحد تجاری تلقی نشده ، سود یا زیان شناسایی نمی‌گردد، زیرا صدور یا تحصیل سهام به وسیله شرکت نیز مبادله سرمایه‌ای بین شرکت سهامی و صاحبان آن است .
- لازم است که برنامه خرید و فروش مربوط به Treasury stock به تصویب هیئت مدیره شرکت برسد. به همین دلیل لازم است که یک روز قبل از جلسه هیئت مدیره مطلع گردند. علاوه بر این، بلافاصله پس از اتمام جلسه باید نتایج آن به اطلاع سهامداران شرکت برسد.
- خرید و فروش سهام حتما بایستی با اخذ مجوز کتبی از سازمان بورس انجام پذیرد.
- ذکر این نکته لازم است که در تقسیم سود سالیانه، سودی به سهام تعلق نمی گیرد.
- شرکت موظف است هر گونه تغییر در برنامه خرید و فروش سهام را به اطلاع سهامداران و سازمان بورس برساند.
- Treasury stock در مجامع شرکت حق رای ندارند و در حد نصاب های مربوط به تشکیل جلسات محاسبه نمی شوند.
- شرکت هایی که در بازار پایه فرابورس قرار دارند اجازه و توان خرید سهام را ندارند.
- اگر قبل از شروع پذیره نویسی شرکت افزایش سرمایه ای بوجود آمده باشد بایستی فاقد سهام خزانه باشد.
سهام خزانه چه مزایایی دارد؟
همان طور که اشاره گردید تهیه و تامین سهام خزانه از سمت شرکت‌ها بنا به اهداف و دلایل مختلفی صورت می‌گیرد که این دلایل و اهداف گاهی دارای مزیت بوده و گاهی هم معایبی را به دنبال خواهند داشت. سهام خزانه دارای مزایای مختلفی است که در زیر به مهم‌ترین این مزایا اشاره می‌گردد:
- یکی از مزایای خرید سهام خزانه برای شرکت‌ها، حفظ نمودن ارزش سهم تا زمان اصلاح قیمت است. به عنوان مثال ممکن است یک شرکت بورسی متوجه گرد که سهام آن شرکت در بازار کم‌تر از ارزش واقعیش به فروش می‌رسد، لذا آن شرکت به منظور حفظ ارز ش آن مقداری از سهام را که حداکثر به میزان 10% خریداری می‌نماید تا پس از اصلاح شدن بازار مجددا آن را به فروش برساند.
- یکی دیگر از مزایای سهام خزانه بهبود نقد شوندگی سهم است. از آن جا که کاهش نقدشوندگی سهم در بازار موجب بی اعتمادی سهامداران و عدم تمایل آن‌ها به سرمایه گذاری را در پی خواهد داشت، لذا بنا به این دلایل زمانی که سهام یک شرکت در بازار دچار کاهش نقد شوندگی می‌گردد، خود شرکت اقدام به خرید نمودن سهام خود می‌نماید تا بهبود نقدشوندگی صورت گیرد.
- جلوگیری نمودن از سفته بازی جزو یکی از مهم‌ترین مزایای سهام خزانه است. ممکن است شرکت‌های بورسی متوجه گردند که بخش عمده‌ای از سهام آن‌ها در اختیار تعدا معدودی از افراد است که این موضوع معمولا با هماهنگی‌های قبلی رخ می‌دهد و به صورت اتفاقی نیست که موجب سفته بازی در سهم می‌گردد. لذا بنا به این دلایل شرکت بخشی از سهام خود را خریداری نموده تا بتواند از این طریق کنترل قیمت را در دست بگیرد.
- یکی دیگر از مزایای سهام خزانه این است که بعضی از شرکت‌های بزرگ پس از خرید سهام خزانه آن‌ها را به مدیران و سایر پرسنل خود اعطا می‌نمایند.
- از دیگر مزایای سهام خزانه، کاهش میزان سهام در بازار است. زمانی که دامنه فعالیت یک شرکت محدود می‌گردد و یا این که سود شرکت بنا به دلایل مختلف کاهش می‌یابد، مدیران شرکت تصمیم می‌گیرند که هزینه‌ها را کاهش دهند. بنابراین تهیه نمودن سهام خزانه یکی از شیوه‌های جانبی کاهش هزینه‌ها محسوب می‌گردد.
سهام خزانه چه معایبی دارد؟
Treasury stock ممکن است معایبی را هم به همراه داشته باشد که گاهی متوجه مدیریت و گاهی هم متوجه سهامدار است. در زیر به برخی از مهم‌ترین این معایب پرداخته شده است:
- زمانی که یک شرکت اقدام به تهیه سهام خزانه می‌نماید، دیگر سهامداران هم متوجه این موضوع می‌گردند، حال در صورتی که سهامداران این اقدام شرکت را ناشی از عدم وجود فرصت‌های سرمایه‌گذاری کافی بدانند ممکن است که نسبت به آن سهم بدبین شده و به دنبال آن قیمت سهام در بازار کاهش خواهد یافت.
- این امکان وجود دارد که میزان تاثیر مثبت تقسیم سود بر قیمت بازار سهام از میزان بازخرید سهام بیش‌تر باشد.
- اگر سهام خزانه با قیمتی بسیار بالا خریداری گردد می‌تواند موجبات ضرر دیگر سهامداران را فراهم گرداند. این مورد زمانی اتفاق می افتد که تبادل سهام دارای محدودیت باشد و یا مقادیر چشمگیری از آن بازخرید گردد.
چرا مطابق با قوانین ایران هیچ شرکتی قادر به خرید کل سهام خود نیست؟
لازم است که مجددا یاداوری گردد که شرکت های پذیرفته شده در بورس و بازارهای خارج از بورس قادر هستند که تا ۱۰درصد سهام شناور خود را تحت عنوان Treasury stock در شرکت خود نگهداری نمایند. دلیل اینکه بر اساس قوانین ایران هیچ شرکتی قادر به خرید سهام خود نیست، این است که قاعدتا آن شرکت و مدیریت آن همیشه از اطلاعات مربوط به آن شرکت آگاه هستند، لذا ممکن است به واسطه این مزیت اقدام به خریداری سهام خود با نازلترین قیمت نمایند تا بتوانند سود هنگفتی را از این طریق به دست آورند. بنا به این منظور آن‌ها سهم خود را در اوج قیمت خواهند فروخت و موجبات ضرر و زیان خریدار و فروشنده را فراهم خواهند کرد. با این حال در کشور ایران هم از شهریور ماه 99 با وضع یک سری قوانین خاص که در این مقاله نیز مطرح گردید، سهام خزانه آزاد گردیده است.
سخن پایانی
در این مقاله سهام خزانه، اصطلاحات و قوانین مربوط به آن، معایب و مزایای سهام خزانه شرح داده شد. علاوه بر این روش‌ها و نحوه حسابداری سهام خزانه نیز توضیح داده شد. با این حال هر گونه ابهام وسوالی که در زمینه سهام خزانه دارید می‌توانید با کارشناسان مربوطه مطرح نمایید. پس در حالت کلی خرید سهام خزانه، فرایندی مثبت محسوب می‌گردد اما بنا به دلایلی از جمله سوء استفاده هایی که در این میان وجود دارد موجب گردیده است که خرید و فروش سهام خزانه در برخی از کشورها ممنوع گردد. اما برخی از کشورها توانستند با وضع قوانینی در این زمینه تا حدود زیادی از تخلفات احتمالی در رابطه با سهام خزانه جلوگیری نمایند.
