یکی از مفاهیم کمتر توجه شده در علم حسابداری، مبحث حسابداری دولتی است که به صورت عامه، به جز کارمندان دولت و حسابداران سازمانهای دولتی کسی چیز زیادی از این نوع حسابداری نمی داند. مگر به صورت استثنا در مقاطع تحصیلات تکمیلی در حد چند واحد درسی!
اما حسابداری دولتی واقعا چیست؟ آیا حسابداری دولتی همان حسابداری ملی است؟ چه فرقی با حسابداری بازرگانی دارد و از همه مهمتر دانستن حسابداری دولتی به چه درد مردم عادی می خورد؟ اینها سوالاتی است که در این مقاله قصد داریم به آنها پاسخ دهیم.
حسابداری ادارات و سازمانهای دولتی
دولت به عنوان بازوی اجرایی حاکمیت با منابع عظیم مالی درگیر است که به فراخور نیازهای هر سازمان و اداره دولتی این منابع را تخصیص می دهد و درآمدهای هر سازمان و اداره را شناسایی می کند. وقتی به تعداد وزارتخانه ها، ادارات کل، ادارات تابعه در شهرها و شهرستانها و سازمانهای دولتی نگاه می کنیم متوجه می شویم میزان گردش مالی به چه حدی در دولت گسترده است.
تجزیه و تحلیل و ثبت و طبقه بندی و تلخیص اطلاعات مالی دستگاههای دولتی را حسابداری دولتی می گویند. حسابداری دولتی علاوه بر پایبندی به مبانی و اصول حسابداری تابع قوانین و مقررات کشور نیز هست.
دانستن اطلاعاتی درباره حسابداری دولتی می تواند در درک بهتر مسائل کلان و خرد اقتصادی کشور برای عامه مردم موثر باشد. همچنین در درازمدت این آگاهی می تواند به مطالبه گری و خواسته های اجتماعی تبدیل گردد. آگاهی از علم حسابداری دولتی همچنین در درازمدت باعث درک بیشتر مردم از مناسبات اقتصادی دولتی می شود و جلوی بسیاری از سوء استفاده های مالی و اختلاسها را خواهد گرفت.
آیا حسابداری دولتی همان حسابداری ملی است؟
در مقام مقایسه باید اذعان داشت که عبارت حسابداری ملی کمتر شناخته شده است و مردم عادی کمتر نسیت به آن آگاهی دارند و شاید بین اقتصاددانان رواج بیشتری داشته باشد. اما حسابداری ملی با حسابداری دولتی متفاوت است.
استفاده از صورتهای مالی سازمانهای دولتی برای تجزیه و تحلیل های اقتصادی و اجتماعی کلان را حسابداری ملی می گویند. پس حسابداری دولتی یکی از ابزارهای حسابداری ملی است.
اما سوال مهمتری که پیش می آید این است. صورتهای مالی سازمانهای دولتی به چه منظوری تنظیم می شوند؟ یا به نحوی می توان پرسید که ارگانهای دولتی چرا حسابداری دولتی استفاده می کنند؟
صورتهای مالی در حسابداری دولتی
در سازمانها و ادارات دولتی به دلایل زیر سیستم حسابداری دولتی مستقر می شود و در بازه های مشخص صورتهای مالی تهیه می شود:
- دلایل قانونی
- دلایل نظارتی
- دلایل اطلاعاتی
دلایل قانونی برای تهیه صورتهای مالی
علاوه بر قوانین و مقررات کشور، سازمانها و ادارات دولتی خود نیز قوانین و بوروکراسی مخصوص به خودشان را دارند که طبق این قوانین داخلی و قوانین و مقررات عمومی کشوری هر دستگاه دولتی موظق به تهیه صورتهای مالی می گردد.
دلایل نظارتی برای تهیه صورتهای مالی
عملکرد مالی و اجرایی دستگاههای دلتی توسط نهادهای نظارتی مختلفی بررسی و کنترل می شود. از جمله دیوان محاسبات، سازمان برنامه و بودجه، دیوان عدالت اداری و … کلیه این نهادها برای نظارت دقیق و شفاف بر درآمدها و هزینه کرد دستگاههای اجرایی دولت نیازمند صورتهای مالی این دستگاهها هستند و پیگیر ثبت دقیق اطلاعات در سیستم حسابداری دولتی خواهند بود.
دلایل اطلاعاتی برای تهیه صورتهای مالی
نهادهای برنامه ریز و تدوینگر بودجه برای برنامه ریزی های آتی خود نیازمند شناسایی دقیق هزینه ها و درآمدهای سازمانهای دولتی هستند. اگر به صحت صورتهای مالی دستگاههای دولتی اعتباری نباشد عملاً تمام برنامه ریزی های مالی کشور به باد خواهد رفت.
تفاوتهای حسابداری دولتی با حسابداری بازرگانی
در واقع واژه حسابداری به مفهوم عام خود به حسابداری بازرگانی اشاره دارد و اگر جز این باشد به صورت دقیق و با جزئیات ذکر خواهد شد. زیرا بیشترین استفاده از علم حسابداری در شرکتهای خصوصی شکل می گیرد. حسابداری دولتی نیز همچون حسابداری بازرگانی اصول خاص خود را دارد که فهرست وار در ادامه به آنها اشاره می کنیم:
- اصل تقدم قوانین و مقررات ملی و کشوری بر اصول پذیرفته شده حسابداری
- اصل استفاده از روش نیمه تعهدی و تعهدی تعدیل شده
- اصل رعایت حسابهای بودجه ای دولتی
- اصل تامین اعتبار و ایجاد تعهد
- اصل استفاده از حسابهای مستقل
همانطور که ملاحظه می شود اصول حسابداری دولتی بسیار با اصول پذیرفته شده حسابداری بازرگانی متفاوت است. برای درک بهتر اصل حسابداری بهتر است به تفاوتهای این دو شاخه از عام حسابداری با جزئیات بپردازیم:
- تفاوت در اهداف و وظایف
- تفاوت در حسابها و صورتهای مالی
- قوانین و مقررات به جای اصول حسابداری
- لزوم تهیه بودجه در حسابداری دولتی
- لزوم نگهداری حسابهای مستقل در حسابداری دولتی
- نحوه ثبت داراییهای ثابت
- تفاوت در مبانی حسابداری
تفاوت در اهداف و وظایف
هدف اصلی مجموعه های بازرگانی اعم از پیمانکاری، تولیدی یا حتی بازرگانی صرفاً تحصیل سود است کما اینکه در مجموعه های دولتی انتفاع و کسب سود جایی ندارد. هدف از عملیات جاری در سازمانهای دولتی افزایش رفاه اقتصادی، تامین ثبات اقتصادی و ملی، انجام پروژه های آموزشی و پزشکی و بهداشتی و معیشتی، ایجاد انگیزه برای بخش خصوصی همچنین انجام وظایف نشئت گرفته از سیاستهای کلان حکومتی برای نیل به اهداف سیاسی و فرهنگی است.
درآمدهای کسب شده در دستگاههای دولتی نیز صرف هزینه های اجرایی و عمرانی همان دستگاه یا سایر ارکان حکومت خواهد شد.
تفاوت در حسابها و صورتهای مالی
در سیستم حسابداری دولتی به جای حساب سرمایه حسابی تحت عنوان مازاد وجود دارد. همانطور که از اسم این حساب مشخص است مازاد درآمدهای دریافتی و هزینه های عملکردی در این حساب تجمیع می شود و ماهیتی سرمایه ای دارد.
صورتهای مالی در حسابداری بازرگانی صورتهای اصلی ترازنامه، گزارش سود و زیان، گردش وجوه نقد، صورت دارایی های ثابت و گزارش موجودی کالا هستند. در حالیکه در حسابداری دولتی می بایست برای تک تک حسابهای مستقل ترازنامه جدا تنظیم شود. همچنین یک ترازنامه ترکیبی نیز تهیه می شود.
به جای صورت سود و زیان نیز صورتحساب درآمدها و هزینه ها و تغییرات در مازاد همچنین صورت درآمدها و سایر منابع تامین اعتبار و صورت مقایسه درآمدهای شناسایی شده با درآمدهای پیش بینی شده تهیه می شوند.
قوانین و مقررات به جای اصول حسابداری
قوانین و مقررات در دستگاههای دولتی به قدری مهم است که در صورت ایجاد مغایرت بین قوانین و اصول حسابداری در حسابداری دولتی اولویت با قوانین و مقررات است و می تواند اصول و مبانی حسابداری را تحت الشعاع قرار دهد.
قانون اساسی، قانون محاسبات عمومی و قانون دیوان محسابات کشوری از قوانین مهم عمومی در حسابداری دولتی است.
لزوم تهیه بودجه در حسابداری دولتی
بودجه ابزار نظارتی قوه مقننه و به صورت غیر مستقیم مردم بر عملکرد مالی دولت به شمار می رود. بودجه اجرایی هر کشور توسط قوه مجریه قبل از آغاز سال تهیه می شود و توسط مجلس تایید و تصویب می گردد. به تعبیری می توان گفت که بودجه پایه و منطق حسابداری دولتی است.
علاوه بر تهیه بودجه، اجرای بودجه مصوب و برقراری ساز و کار مناسب برای اعمال کنترل بودجه ای از وظایف دولت به شمار می رود.
لزوم نگهداری حسابهای مستقل در حسابداری دولتی
حسابهای مستقل به منظور تفکیک برنامه ها و فعالیتهایی است که از محلی خاص تامین اعتبار می شوند. هر حساب مستقل عبارت است از وجوه نقد و سایر دارایی ها و منابع مالی که برای اجرای برنامه ها و عملیات مشخص اختصاص داده می شود. هر حساب مستقل یک واحد حسابداری و مالی مستقل را به وجود می آورد و دارای ثبت های جداگانه است.
برخی از حسابهای مستقل که در سیستم حسابداری دولتی نگهداری می شود به شرح زیر است:
- حساب مستقل عمومی (دریافت و پرداختهای خزانه داری کل)
- حساب مستقل وجوه جاری (هزینه ای و اعتبارات مصرفی)
- حساب مستقل وجوه درآمد اختصاصی (حساب درآمدهای پیش بینی شده ای برای مصارف از پیش تعیین شده وصل می شوند)
- حساب مستقل وجوه امانی ( دریافت و پرداختهای امانی و نحوه استرداد آنها)
- حساب مستقل وجوه عمرانی (یا سرمایه ای که مربوط به پروژه های عمرانی با عمر مفید بالاتر از یک سال است)
نحوه ثبت داراییهای ثابت
در حسابداری دولتی بر خلاف حسابداری بازرگانی معمولاً ماشین آلات و تجهیزات و اموال به حساب دارایی های ثابت رسید نمی شوند بلکه مستقیماً به عنوان هزینه ثبت می گردد.
تفاوت در مبانی حسابداری
در حسابداری بازرگانی معمولاً روش حسابداری تعهدی مورد استفاده قرار می گیرد. اما در حسابداری دولتی معمولاً روش حسابداری نقدی یا تعهدی تعدیل شده یا نیمه تعهدی استفاده می گردد.
